خبرگزاری فارس، کتایون حمیدی: تاریخ معاصر آذربایجان، در کمتر از یک قرن دو نقش عمده در تحولات ایران ایفا کرده است که یکی از آنها قیام مردم تبریز در دوره استبداد صغیر و شکست محمدعلی شاه و دیگری قیام ۲۹ بهمن ۵۶ علیه محمدرضا پهلوی بود که هر دو تأثیر شگرفی در روند تاریخ معاصر ایران به جا گذاشته است.

به عبارتی در بررسی مسیر حوادث منجر به پیروزی انقلاب اسلامی اولین سیلی را تبریز در ۲۹ بهمن سال ۱۳۵۶ به طاغوت زد و تبریزی‌ها با اقامه عزاداری چهلم شهدای قم، برای سایر مردم کشور به یک الگو تبدیل شدند.

رهبر معظم انقلاب اسلامی ایران در دیدار سال گذشته خود با مردم آذربایجان فرمودند: روز ۲۹ بهمن ماه یک روز فراموش نشدنی است، البته مردم آذربایجان و مردم تبریز روزهای فراموش نشدنی بسیاری دارند و مخصوص روز ۲۹ بهمن نیست چراکه در تاریخ معاصر ما، در تاریخ نزدیک به ما و در دوران مشروطه، قبل از مشروطه و بعد از مشروطه روزهایی هستند که هر کدام از آنها اگر تبیین شوند، مایه افتخار یک ملت است؛ اینها مال شماست، مال آذربایجان و مال تبریز است.

 آستانه چهل و یک سالگی ۲۹ بهمن سالروز قیام خونین تبریز در سال ۱۳۵۶، فرصت مناسبی برای بازخوانی نقش و جایگاه آذربایجان در انقلاب اسلامی است از این‌رو در این گزارش علاوه بر اینکه گفت‌وگویی با شاهدان عینی و برخی از خانواده‌های شهدا انجام دادیم اشاره‌ای به روایت رسانه‌های پهلوی و برخی مسوولان وقت آذربایجان نیز می کنیم.

رادیو تبریز حوادث ۲۹ تبریز را اینگونه گزارش کرده بود: در تظاهرات روز گذشته تبریز که تا شامگاه ادامه یافت، تظاهر کنندگان در خیابان‌های پهلوی، فردوسی، شهناز، چهارراه باغ گلستان، ملل متحد، دارایی، امین، کوروش، شاپور، شمس تبریزی و نقاط دیگر این شهر به راه افتادند. طبق گزارش‌های رسیده طی این حوادث ۷۳ بانک، ۸ سینما، صدها مغازه، دهه‌ا خودرو و چند محل دیگر از جمله ساختمان حزب رستاخیز در تبریز به آتش کشیده شد. در اثر این آتش سوزی‌ها که ساعت‌ها ادامه داشت هزاران سند بانکی از بین رفته و مقادیر زیادی اسکناس نیز سوخته است. همچنین در تظاهرات روز گذشته ۱۸ نفر جان خود را از دست داده و ۶۰ نفر از مجروحان واقعه در بیمارستان های تبریز بستری شده‌اند. طبق اطلاعات به دست آمده تاکنون حدود ۶۵۰ نفر در این رابطه بازداشت و دستگیر شده‌اند.

خبرگزاری پارس(خبرگزاری زمان وقت) نیز در این خصوص نوشته بود: روز گذشته طی اغتشاشاتی که توسط چند گروه روی داد چند محل به آتش کشیده شد و شیشه های تعدادی از مغازه ها در هم شکست. قبلا گفته شده بود که عده‌ای در مساجد و تکایا اجتماع خواهند کرد اما بر اثر تحریکات پاره ای از عوامل شناخته شده که خود را مارکسیست‌های اسلامی می نامیدند چند گروه در خیابان‌های این شهر به راه افتادند و در حالی که شعارهای کمونیستی و ضد ملی می دادند به مغازه‌ها و بانک‌ها حمله بردند. این افراد با دخالت عوامل انتظامی متفرق شدند.

آزموده استاندار شاه در آذربایجان‌شرقی نیز در جلسه‌ای که عصر روز شنبه، ۲۹ بهمن ماه برگزار می شود در جمع خبرنگاران گفته بود: اما چه کنم که تبریز گریان است چرا؟ برای اینکه اگر یک استان دیگری بود که بلا ندیده، خون ندیده، زجر ندیده، یتیم ندیده، من گریه نمی کردم. دیروز گفتم حالا هم تکرار می کنم کاش ۲۹ بهمن که ناظر یک مشت اجنبی پرست بودن که دانسته یا ندانسته، کور کورانه آلت مقاصد شومی شده بودند که نمی دانستند آذربایجان را به کجا می خواهند ببرند به خدا قسم کاش همونجا از بین رفته بودند. آذربایجانی کجایی؟ اینها که شما دیدید آذربایجانی نبودند اینها تبریزی نبودند!

البته خبرنگار حاضر در آن جلسه هم در پاسخ به اظهارات آزموده گفته بود:  “اوروجعلی، بورجعلی هاردان اولدی خارجعلی”

در رابطه با قیام خونین مردم تبریز از سوی امام خمینی رهبر کبیر انقلاب نیز پیامی خطاب به مردم تبریز صادر شد. در قسمت هایی از این پیام آمده است: «سلام بر اهالی شجاع و متدین آذربایجان عزیز! درود بر مردان برومند و جوانان غیرتمند تبریز! درود بر مردانی که در مقابل دودمان بسیار خطرناک پهلوی قیام کردند و با فریاد «مرگ بر شاه» خط بطلان بر جزافه گویی‌های او کشیدند! زنده باشند مردم مجاهد عزیز تبریز، که با نهضت عظیم خود مشت محکم بر دهان یاوه گویانی زدند که با بوق‌های تبلیغاتی، “انقلاب خونین استعمار” را که ملت شریف ایران با آن صد در صد مخالف است “انقلاب سفید شاه و ملت” می‌نامند و این نوکر اجانب و خود باختۀ مستعمرین را نجات دهنده کشور می‌شمارند. من نمی‌دانم با چه زبانی به اهالی محترم تبریز و به مادران داغدیده و پدران مصیبت کشیده، تسلیت بگویم. با چه بیانی این قتل عام‌های پی در پی را محکوم کنم….»

اما شاهدان عینی حوادث ۲۹ بهمن تبریز در خصوص این روز چه می‌گویند؟

قیام ۲۹ بهمن تبریز به روایت شاهدان عینی

حاجعلی بجانی جوان ۳۰ ساله سال ۵۶ که صاحب مغازه‌ای در محله حکم‌آباد بود درباره روز شنبه، ۲۹ بهمن سال ۵۶ به خبرنگار فارس در تبریز می‌گوید: ما در محله ۴۲ متری ساکن بودیم که طبق اطلاعیه روحانیت به فرمان آیت‌الله قاضی طباطبایی قرار بر برگزاری چهلم قیام مردم قم بود و امام جماعت مسجد ما نیز به همه ما گفته بود که باید گوش به زنگ باشیم.

او می‌افزاید: صبح روز ۲۹ بهمن ماه بود که عده‌ای از دانشجویان به محله‌ای که بنده آنجا مغازه داشتم آمدند و یک بانک را به آتش کشیدند و بعد هم رفتند چراکه آن روز قرار بود در مسجد قزلّی مراسم یادبود برگزار شود که شهربانی با برگزاری آن ممانعت کرده و خیابان‌ها را امنیتی کرده بود.

آنگونه که تعریف می‌کرد نزدیکای ظهر بود که سکوت خیابان حکم‌آباد را فرا گرفته بود و هیچ کسی از آنجا رد نمی‌‌شد و وقتی آقای بجانی از پشت بام مغازه‌اش خیابان را نگاه می‌کرد متوجه شده که پسر همسایه‌شان ( محمدباقر رنجبر) از دانشجویان خط امام در حال عبور از خیابان است که در یک لحظه مورد هدف شلیک ماموران ستم‌شاهی قرار می‌گیرد.

او ادامه می‌دهد: اهالی محله به آن مسیر ریختند تا بالای سر پیکر بی‌حال محمدباقر برسند که گلوله فقط به شکم محمدباقر برخورد کرده بود از این‌رو بلافاصله او را به بیمارستان طالقانی فعلی رساندیم و هفت روز هم در آن بیمارستان بستری بود ولی به علت دستور شاه به هر کسی که گلوله خورده بود اجازه درمان نمی‌دادند از این‌رو محمدباقر رنجبر بعد از هفت روز به شهادت رسید.

حاج آقا بجانی که اشک در چشمانش حلقه زده، می‌گوید: در آن دوران حتی اجازه برگزاری مراسم ختم برای شهدا هم نداشتیم ولی من تا زمانی که محمدباقر در بیمارستان بود هر روز به ملاقاتش می‌رفتم و مخفیانه مراسم ختم برای او برگزار کردیم.

او حتی از جمع‌آوری وسایل درمانی و بهداشتی از خانه‌ها برای کمک به مجروحان دوران انقلاب نیز تعریف کرد.

محمد تجلا که بود؟
محمد اولین قربانی قیام تبریز بود. او در سال ۱۳۳۵ در اردبیل به دنیا آمد. نام خانوادگی او «زنوزی عراقیان» بود که به دلیل مراقبت‌های فراوان ساواک مجبور به تغییر نام دوم خود شد. در سال‌های ۱۳۵۶-۱۳۵۵ بین قم و تبریز در رفت و آمد بود. با خود اعلامیه می‌‏آورد و پس از تکثیر پخش می‏‌کرد. وی هنگام شهادت ۲۲ سال داشت و دانشجوی رشتۀ مهندسی بود.

خواهر شهید محمد تجلا برادر خود را یک انقلابی به تمام معنا می‌داند.

مرضیه زنوزی عراقی در این خصوص می گوید: برادرم از وضعیت حکومت شاه شاکی بود و همیشه می‌گفت که تحمل چنین وضعیتی را ندارم و از چند روز قبل خود را برای ۲۹ بهمن آماده کرده بود و حتی یک هفته بود که در جای خود نمی‌خوابید و روی زمین می‌خوابید تا بتواند خوابیدن در قبر را تحمل کند.

او می‌افزاید: سرگرد حق‌شناس از ماموران بدنام آن زمان بود و طبق شنیده‌ها از ساعات اولیه در بازار چرخیده و خشاب خود را پر کرده بود به طوریکه جلوی مسجد قزلّی رفته و با توهین به مسجد مانع از برگزاری مراسم چهلم شهدای قم شده بود و این باعث خشم محمد می‌شود و با خواباندن یک سیلی در  گوش حق‌شناس و پرتاب آجر به سمت او مورد شلیک گلوله قرار می‌گیرد.

خانم زنوزی ادامه می‌دهد: از ۲۹ بهمن ماه ما از محمد خبری نداشتیم و همه جا را دنبال او گشتیم و هر جا که سر می‌زدیم با توهین روبرو بودیم به طوریکه  بعد از ۳۰ روز متوجه شدیم که محمد تجلا روز ۲۹ بهمن به شهادت رسیده و بالای سر مردم ولایت‌مدار تبریز تشییع و تدفین شده است.

به گفته خواهر شهید تجلا، بعد از ۲۹ بهمن ماه ساواک‌ دست از سر خانواده تجلا بر نداشته و مدام تحت مراقبت بودند و حتی اجازه برگزاری مراسم ختم و یا گریه را به این خانواده نمی‌دادند.

در آن زمان پیکر شهید تجلا به صورت ناشناخته در گورستان امامیه تبریز به خاک سپرده می شود، اما پس از یک ماه با اجازه آیت الله قاضی طباطبایی نبش قبر شده و شناسایی می‌شود.

حسین انزابی شاهد عینی در قیام ۲۹ بهمن نیز خاطرات خود را چنین یاد می‏‌کند: بازاریان تبریز در تبعیت از اعلامیه جامعه روحانیت مغازه‌های خود را بسته و به قیام ۲۹ بهمن ماه پیوستند.

او که معتقد است سیلی اول به صورت رژیم طاغوت توسط مردم تبریز زده شد، می‌گوید: اولین مرگ بر شاه در تبریز و مسجد قزلّی در قیام ۲۹ بهمن جرقه خورد تا زمینه‌ساز پیروزی انقلاب اسلامی شود.

انزابی می افزاید: همه آمده بودند و در خیابان‌ها شعار می‌دادند و افسران نیز مردم را به رگبار بسته بودند به طوریکه ۲۰۰ نفر زخمی و ۱۴ نفر شهید شد.

البته ناگفته نماند که بعد از قیام ۲۹ بهمن ماه مردم تبریز در سال ۵۶ بود که مقامام رژیم منحوس شاه تصمیم بر به جابه‌جایی مسئولان شهر می‌کنند که به تبع آن که سرگرد مقصود حق شناس از تبریز به تهران منتقل شد ولی پس از پیروزی انقلاب توسط نیروهای کمیته انقلاب اسلامی دستگیر شده و به زندان افتاد و با توجه به اینکه  در دوران دانشکده افسری با دیگر هم ردیفان خود در سرکوب قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ شرکت کرده بود، این بار پس از شناسایی، محاکمه و به اعدام محکوم شد.

روایت مادر شهید ۱۶ ساله قیام ۲۹ بهمن تبریز

شهید حبیب‌ نقی‌نژاد شتربانی شهید ۱۶ ساله دیگر قیام ۲۹ بهمن سال ۵۶ است که چند سالی است پدرش نیز به دیدار او شتافته است و تنها یادگار او در این دنیا مادرش است.

مادر شهید نقی‌نژاد می‌گوید: هرچه دارم فدای خدا و اهل بیت(ع) بوده و فرزندم نیز فدای اسلام است.

او معتقد است: حماسه تبریز ریشه گرفت و دودمان یک رژیم منحوس را در هم کوبید و فرزند من نیز وقتی پرچم انقلاب را به دست امام زمان(عج) خواهیم داد با ایشان خواهد آمد.

سال ۵۶ بود که دیگر مردم خواستار استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی بودند و قیام ۲۹ بهمن تبریزی‌ها با حضور جانانه بازاریان تا دانشجویان نقطه آغاز قیام‌های سراسری را گذاشت وکمر رژیم را شکست و این شکستگی ادامه یافت تا سرانجام آن ۲۲ بهمن ماه سال ۱۳۵۷ شد.

انقلاب با این انتقلاب شعله‌ور شد

کلاکت نهایی به تهیه کنندگی مردم تبریز با عنوان فیلم قیام ۲۲ بهمن سال ۵۷ در تاریخ ۲۹ بهمن ماه سال ۵۶ با شعارهایی از قبیل “انقلابین پایه سی بویون قویولدی”، “تبریز آغازگر مسیر سقوط شاه”،”بیز بو شاهی ایستمیروخ والسلام” سکانس اول خود را کلید زد و باعث شد تا بعد از ۴۰ سال مردم ولایی تبریز سر را بالا گرفته و بگویند که انقلاب با “اینقلاب” شعله‌ور شده است که البته در قیام خونین ۲۹ بهمن تبریز ۱۴ نفر شهید، ۱۱۸ نفر مجروح و ۵۸۱ نفر دستگیر شدند.