خلاصه

کتاب «اثبات الهداه بالنصوص و المعجزات» اثر عالم و محدث معروف شیعی، شیخ حرعاملی، دانشنامه ای وسیع در حوزه امامت هست. نویسنده که غالباً با کتاب «وسایل الشیعه» شناخته می گردد، با استناد به نصوص پیامبر(ص) در مورد امامن: و نیز نص هر امام بر امام بعدی و بیان معجزات حضرات معصومین: در قالب بیشتر از بیست هزار روایت از ۴۳۹ مرجع شیعه و اهل سنت با داعیه اثبات نبوت پیامبر(ص) و امامت امامن: و ردّ نظر افرادی که روایات متواتر را در این زمینه نمی پذیرند، به دفاع از عقاید ناب شیعه و پاسداشت میراث مکتوب آن تأکید ورزیده هست. در این نوشتار کوشش شده هست با کتاب شناسی این جامع حدیثی و نمایاندن زوایای معروف آن، جایگاه با اهمیت آن در منظومه اعتقادی شیعه بیشتر از پیش معلوم گردد.

کلیدواژه ها: شیخ حرعاملی، اثبات الهداه، پیامبر(ص)، امام، امامت، نصوص، معجزات.

    شیخ محمد بن حسن بن‌علی معروف به حر عاملی، محدث والامقام و شاعر توانای شیعه که نسب وی با ۳۶ واسطه به حر بن یزید ریاحی، شهید کربلا منتهی می‌شود؛ در شب جمعه هشتم ماه رجب سال۱۰۳۳ه.ق در روستای مشغر از توابع جبع در منطقه جبل عامل لبنان در خانواده‌ای دانشور و ادیب، چشم به جهان گشود. از اوان جوانی در همان سامان به تحصیل علوم دینی و ادبی پرداخت.

در فقه، حدیث، رجال، ادبیات و شعر مقام والایی یافت و در ردیف عالمان بزرگ جای گرفت. خاندان وی معروف به به خاندان آل حُرّ، خاندانى بزرگ و اصیل هست که فقها و دانشمندان بزرگى را پرورش داده‌اند. پدر شیخ حر عاملى، شخصیتى فاضل، صالح، ادیب، فقیه، ثقه، حافظ و مورد مراجعه عموم مردم بوده هست و عموى وى شیخ محمد بن على بن محمد حر عاملى، مالک کتاب الرحله، حواشى، تعلیقات، فوائد و دیوان شعر بزرگى هست. از میان اساتیدی که در تربیت علمی این محدث بزرگ نقش پررنگی ایفا کرده اند، میتوان شخصیت های زیر را اسم برد:

   از میان اساتیدی که در تربیت علمی این محدث بزرگ نقش پررنگی ایفا کرده اند، میتوان شخصیت های زیر را اسم برد:   شیخ حسن حر عاملی (پدر بزرگوارش)، شیخ محمد حر عاملی (عموی شیخ)، شیخ عبدالسلام بن محمد بن حسین (جد مادری اش)، شیخ علی بن محمود مشغری عاملی (دایی پدرش)، شیخ زین الدین بن محمد بن حسن (نوه مالک معالم)، شیخ حسین بن حسن بن یونس بن ظهیر الدین عاملی ظهیری.

   اسم تنی چند از علما و دانشمندانی که شیخ حر در درس ها متفاوت از آنان اکتساب فیض نموده یا مفتخر به گرفتن اذن نقل روایت شده به توصیف زیر هست:

      سیدحسن حسینی عاملی، مولا محمد کاشانی، سید هاشم بحرانی (صاحب تفسیر البرهان)، محمد باقر مراسمی (از مشهورترین و بزرگترین استادان شیخ)، فیض کاشانی (صاحب الوافی)، محمد طاهر شیرازی نجفی، سید محمد بن شرف الدین موسوی جزائری معروف به میرزای جزائری، آقا حسین خوانساری.

   علمای متعددی از وی اذن روایی داشتند که اسم بعضی از آنان بدین قرار هست:

      شیخ مصطفی حویزی، دو فرزندش شیخ محمدرضا و شیخ حسن، مولی حسن بن محمد طاهر قزوینی، مولی محمد فاضل مشهدی، سید نورالدین بن سید  موهبت الله جزایری، مولی محمد صالح قزوینی، سید محمد بن احمد حسینی گیلانی، مولی محمد تقی عبدالوهاب استرآبادی مشهدی، علامه محمد باقر مراسمی، مولا محمد صالح هروی.

      وی تا چهل سالگی در دیار خود اقامت گزید، پس از آن راهی عراق گردید و پس از زیارت مرقد امامان: و دیدار با علمای آن سرزمین به ایران آمد. در مشهد مقدس رحل اقامت افکند، به تعلیم و جمع آوری و تهذیب نفس پرداخت، منصب شیخ الاسلامی و قضاوت را عهده‌دار گردید و مهم‌ترین حوزه علمی و درسی آن شهر را اداره می‌کرد. شیخ طی دوران حیات پربار خود تألیفات ارزشمندی نگاشت که در طول قرنها مورد توجه و بهره‌گیری عموم فقیهان و محدثان واقع گردیده هست. آیت الله سیدشهاب الدین مرعشی در مقدمه اش بر کتاب «اثبات الهداه»، آثار علمی شیخ حرّ را بالغ بر ۵۲ کتاب و رساله دانسته که قسمتی از آنان به چاپ دست یافته هست.

از مهمترین تألیفات با ارزش شیخ، کتاب گرانسنگ «وسائل الشیعه» هست. تألیفات با اهمیت دیگر وی عبارت هستند از: اثبات الهداه بالنصوص و المعجزات، الجواهر السنیه فی الاحادیث القدسیه، امل الآمل فی علماء جبل عامل، هدایه الامه الی احکام الائمه، الفصول المهمه فی اصول الائمه، الایقاظ من الهجعه بالبرهان علی الرجعه، الفوائد الطوسیه، تنزیه المعصوم عن السهو و النسیان، الصحیفه الثانیه السجادیه. وی رساله ای در مورد حکم کشیدن توتون نوشته که بیانگر از توجه به مسائل زمان خود بوده هست.

      این عالم معروف درنهایت در بیست و یکم ماه رمضان به سال ۱۱۰۴ه.ق وفات یافت و در ایوان شمالی صحن عتیق، پشت ایوان مدرسه میرزا جعفر در حرم مطهر حضرت علی بن موسی الرضا(ع) به خاک سپرده گردید. مرقد او امروزه دارای ضریح و زیارتگاه شیفتگان علم و فضیلت هست (مقدمه اثبات الهداه با عنوان رساله سجع البلابل فی ترجمه مالک الوسائل به قلم آیت الله مرعشی)

مکتب کلامی- فقهی شیخ حر عاملی

    مرقد او امروزه دارای ضریح و زیارتگاه شیفتگان علم و فضیلت هست (مقدمه اثبات الهداه با عنوان رساله سجع البلابل فی ترجمه مالک الوسائل به قلم آیت الله مرعشی)   یکی از مسائل بنیادی که در زندگی محدث عاملی مطرح هست، مشرب فقهی اوست که آیا وی اصولی بوده و طبق علم اصول و مکتب اجتهاد و استنباط حکم از روی ادله تفصیلی اصولی پیروی می نمود یا آن که مخالف علم اصول بوده و مثل علمای خبرهایی عمل نموده هست؟ شیخ در فقه، مسلک اخباریان را داشته ولی به صورت میانه رو برخورد می نمود. در عین حال مورد نهایت احترام و تجلیل علمای بزرگ اصول نیز بوده هست و ارتفاعات مقام فقاهت او را تأیید کرده اند؛ خود او نیز نسبت به علمای هر دو گروه یکسان عمل می نمود و هرگز حرف تند و انتقاد گزنده ای به کسی ننموده هست. ( (موسوی خوانساری، ۱۳۹۲ق: ۷/۱۰۳-۱۰۲) از خوب ترین شیوه های شناخت دیدگاه های شیخ حر، مطالعه دقیق مقدمه و خاتمه بعضی از آثار اوست.

  وی در «خاتمه» وسائل الشیعه طی ۱۲ فایده با اهمیت و بنیادی، به توضیح و تعریف مبانی خود در راستای ارزش کتب اربعه و مبانی فکری و روش کار خود در جمع آوری وسائل می پردازد. (حر عاملی، ۱۴۰۹ ق: ج ۳۰/۲۱)

   (حر عاملی، ۱۴۰۹ ق: ج ۳۰/۲۱)   کتاب «فوائد الطوسیه» نیز بیانگر اعتقاد و رأی های شیخ حر هست در اوائل کتاب، داعیه خود از جمع آوری آن را زدودن ابهام از چهره بعضی احادیث، برطرف احادیث شبهه ناک و نیز بعضی مغالطات وارده می داند. در این کتاب، شیخ حر تلویحاً یا صریحاً به دفاع از احادیث متقدمین مخصوصاً کتب اربعه پرداخته و در طی ۱۰۲ فایده، به دفاع از خبر ها می پردازد. وی با اجتناب از هرگونه بحث و جدل بر ضد اصولیان بشدت از خبرهایی گری هواخواهی نموده، آن را تقویت می کند و بر کاربرد تفکر بشری در استنباط احکام می تازد.

اما پا را فراتر از حد اعتدال نگذاشته و از روش پرخاشگری و تندخویی در اثبات عقایدش بهره نبرده هست. وی در شمار نخستین کسانی هست که کوشید تفاوت های اخباریان و اصولیون را برشمرد و نشان دهد تفاوت این دو مکتب تنها در الفاظ نیست.

      البته وی به عنوان محدث معروف هست، ولی در مقام استنباط و دفاع از اعتقادات و آموزه ‌های دین، از موضوعات عقلی و کلامی غافل نبوده؛ بنابراین می ‌توان او را از متکلمان دانست، چون که عمده ‌ترین کار متکلم، استنباط و دفاع هست. وی برای تنظیم آموزه‌ها گاهی طبق تقدم و تاخر آموزه‌ها در اثبات، و گاهی طبق تقدم آموزه‌های عقلی بر نقلی و … ( (خالقیان: ۱۳۹۴/ ۱۹۶-۵۰)   شیخ حر به عنوان یک عالم بزرگ خبرهایی، معتقد هست که پیامبر اسلام و ائمه‌ دوازده گانه‌ شیعه: از هرگونه خطا و لغزش و اشتباه و گناه، معصوم بوده‌اند و قول و فعل و تقریر آنان به صورت مطلق حجت هست.

  از دیدگاه وی شریعت رسول اکرم(ص) تا روز قیامت نسخ نخواهد گردید و کتاب و سنت تنها مراجع احکام شرع می باشند. البته آیات الاحکام بخشی از شواهد بوده و شواهد آیات نیز بخشی از متشابهات شمرده می‌شوند، بنابراین باید در تمامی احکام به روایات امامن اطهار: رجوع کرد، چون که آنان به تمامیِ تفسیر و تأویل قرآن، ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه آن، علم و آگاهی داشته‌اند. از دیدگاه شیخ حر عاملی اجتهاد و تقلید از غیر معصوم روا نیست و حکم و عمل بر بر طبق رای و استنباط و اجتهاد ظنی حرام هست.

  وی تمامی روایات موجود در کتب مورد اعتماد شیعه را صحیح اصطلاحا قدما دانسته و تقسیم رباعی خبر ها را صحیح نمی‌داند. او هیچ گونه ارزش و حجیتی برای عقل، اجماع، مقایسه و دیگر مراجع مطرح در فقه، نیست، برای استدلال به دیدگاه های خود غالباً به آیات و روایات استناد می‌کند و کمتر به ادله‌ عقلی اشاره می‌کند. به عقیده او، برای هر واقعه‌ای حکم شرعی معین و برای هر حکمی سبب حتمی وجود دارد که نزد امامن معصومین:هست و مردم باید در هنگام نیاز، به آنان یا راویان احادیث آنان مراجعه کنند. (فتحی: ۱۳۹۲/۱۶۵- ۴۵)

دیدگاه ها در مورد نویسنده و کتاب

   (فتحی: ۱۳۹۲/۱۶۵- ۴۵)   نویسنده در دیباچه اثبات الهداه، کتاب خود را این چنین ستوده هست: «هر عاقلی که در این کتاب به دقت بنگرد و بعضی از مطالب پنهانش بر وی معلوم گردد، خواهد دانست که این کتاب در فن خودش دومی ندارد و در نیکویی بی مثل هست.» نیز در بخش دیگری از دیباچه، حقانیت کتاب خود را چنین اثبات می نماید: «چه حجت و برهانی در نزد مردمِ فهمیده، از اذعان و اعتراف دشمن بالاتر هست؟ چون فضل و مزیت آن ست که دشمنان گواهی دهند و آیا نبوت هیچ کدام از پیامبران یا جانشینی هیچکدام از اوصیاء به دلیلی خوب تر از آن چه در این کتاب در بردارد، ثابت می گردد؟ یا دلیلی واضح ار از مطالب این کتاب برای خردمندان یافت می گردد؟

 » نیز در بخش دیگری از دیباچه، حقانیت کتاب خود را چنین اثبات می نماید: «چه حجت و برهانی در نزد مردمِ فهمیده، از اذعان و اعتراف دشمن بالاتر هست؟ چون فضل و مزیت آن ست که دشمنان گواهی دهند و آیا نبوت هیچ کدام از پیامبران یا جانشینی هیچکدام از اوصیاء به دلیلی خوب تر از آن چه در این کتاب در بردارد، ثابت می گردد؟ یا دلیلی واضح ار از مطالب این کتاب برای خردمندان یافت می گردد؟ و آیا آن کس که مخالف یا امامیه هست توان دارد برای غیر امامن ما نص یا اعجازی مدعا کند یا اثبات حقیقتی را قصد کند و به وی راه پیدا کند؟» پس از آن در ادامه می نویسد: «اگر کسی روایات شیعه امامیه را در مورد نصوص و براهین قبول نکند چون خودشان به این مطالب معتقد و به مضامین آنان پای بندند، باید روایت هیچ مسلمانی را در نقل معجزات سرور انبیاء و خاتم پیامبران حضرت محمد(ص) نیز قبول نکند و حتی نباید نقل قرآن و نصوصی را که بر پیامبر انس و جان در قرآن هست نیز باور دارد، با این که فساد چنین عقیده ای واضح و بطلانش معلوم هست.»

الف) در مورد نویسنده

»حاج میرزا حسین نوری در مستدرک الوسائل، شیخ را چنین ستوده هست: «عالم کامل متبحر خبیر، محدث ناقد بصیر، نشر دهنده آثار و گردآورنده خبر ها، شیخ محمد بن حسن حر عاملی..» (محدث نوری، ۱۴۰۸: ۱/۶۰)

» (محدث نوری، ۱۴۰۸: ۱/۶۰)علامه امینى درمورد اش مى‌نویسد: «شیخ محمد، افتخارها خاندان اصلیش را تجدید و احیا کرد؛ زیرا، از پرچمداران تشیع و پیشوایان شیعه به شمار می رفت. در دوره صفوی مقام شیخ الاسلامی یافت. از توفیقات الهی بی مثل استفاده کرد تا توانست در نشر احادیث امامن: بکوشد و مقامشان را بشناساند. بزرگترین افتخارش جمع آوری کتاب «وسائل الشیعه» هست، دائره المعارفی که مکررا چاپ گشته و رونق بسزا دارد و کانون کار و پژوهش ها علمای شیعه را تشکیل می دهد.» (امینی، ۱۴۰۳ق:۲۱۰)

» (امینی، ۱۴۰۳ق:۲۱۰)شیخ عباس قمی از وی این چنین یاد می کند: «محمد بن حسن بن علی مشغری، شیخ محدثان و افضل متبحران هست، وی شخصیتی عالم، فقیه، هوشیار، محدثی متبحر و پارسا، ثقه و جلیل القدر و سرچشمه بزرگواری ها و فضیلت ها و دارای تألیفات سودمند هست.» (قمی، ۱۳۶۸: ۲/۱۷۶)

ب) در مورد کتاب 

» (قمی، ۱۳۶۸: ۲/۱۷۶)سیّد شهاب الدین مرعشی در رساله «سجع البلابل» ضمن توصیف حال زنده یاد عاملی، می گوید: «جوهره تقوی و عدالت، مولانا ابو جعفر شیخ محمد بن حسن آل حر عاملی مشغری جبعی که خداوند او را با خاندان رسول: تحت لوای امیرالمؤمنین(ع) محشور فرماید، هیچ تلاشی در این زمینه را فرو نگذاشته هست. چه بسیار مصنفات عالی و تألیفات والا که به وی اختصاص دارد. از مشهورترین مصنفاتی که قدرت نبوغ او به جمع آوری آن انجامید و قلم شریفش به نگارش آن اذن داد، کتاب اثبات الهداه فی النصوص و المعجزات هست که سوگند می خورم در آن شگفت انگیزترین عجایب آمده هست.»

نوع جامع حدیثی

 » جامع حدیثی اصالتاً به کتابی گفته می گردد که بتوان در هر سوژه ای، حدیثی در آن یافت. جامع حدیثی در کاربرد محدثان دو مصداق دارد: یکی جامع به معنای مطلق، یعنی کتابی که در آن درمورد هر سوژه ای، حدیثی وارد گردیده باشد؛ مثل الکافی دیگری جامع به معنای نسبی یعنی کتابی که جامع احادیث وارده در یک مبحث خاص به طور مثال ابواب فقهی هست؛ مثل تهذیب الاحکام. (معارف، ۱۳۸۸: ۶۹)

  (معارف، ۱۳۸۸: ۶۹) اثبات الهداه، جامعی نسبی هست نسبت به روایاتی که نبوت پیامبر(ص) و امامت امامن: را اثبات می کنند.

 تورق گذرای این موسوعه، روشن می‌سازد که شیخ تنها به نقل احادیث بسنده نکرده؛ لکن:

      الف) ذیل زیادی از احادیث با لفظ «اقول» دیدگاه خود را بیان نموده و نکات مهمی را در تبیین درک روایات، یادآور شده هست؛ به عنوان مثال در مواردی پس از نقل معجزه برای معصوم، سبب اعجاز را ذکر کرده هست، مثل روایت ۲۳ از  فصل اول باب هشتم.

  ب) باب اول کتاب را به اثبات حجیت نقل از راه عقل اختصاص داده هست.

  ج) در مقدمه کتاب و نیز در بعضی ابواب، به ذکر مطالبی از علوم قرآن (بحث اعجاز)، مصطلح الحدیث (خبر متواتر و واحد)، علم کلام (ادله امامت امامان به غیر از نص و معجزات، عدم توقف اثبات نبوت و امامت بر اثبات توحید و عدل به تفصیل) پرداخته هست.

 ساختار کتاب

ساختار کتاب، طبق دسته بندی سوژه ای هست، دربردارنده بیش از۲۰ هزار حدیث در ۳۵ باب که هر باب نیز فصل بندی شده هست. ظرفیت ابواب، به یک میزان نیست؛ بعضی ابواب، نصوص و معجزات زیادتر و بعضی کمتر دارند.    مؤلف، دلایل زیادی را باعث این امر دانسته و به بعضی از آنان اشاره می کند؛ من جمله وجود موانع و مقتضیات احوال و نابود شدن کتبی که در بر دارنده چنین خبرهایی بوده اند.

بنابر دیدگاه وی، پیامبر و امامن صلوات الله بر علیه و علیهم در مدتی افزون بر ۳۵۰ سال نهایت تأکید و اعتنا را به اظهار نصوص و معجزات داشته اند، ولی گاهی موانعی جهت اظهار پیش می آمد: آنجایی که می دانستند مردم نص و اعجاز را قبول نمی کنند، ترس آن که مردم دچار فساد عقیده گردند و در مورد امامن: غلو کنند، ترس از ضاله شدن مردم و انکار دین به جهت کوته فکری شان، شدت تقیه که مانع ادعای امامت و حتی علت انکار امامت در مورد خودشان، لکن اذعان به امامت و خلافت غیر خودشان و بیعت کردن و اقتدا به دیگری،… . (حر عاملی، ۱۴۲۵ ق: ۱/۳۸)

اسم جامع

(حر عاملی، ۱۴۲۵ ق: ۱/۳۸)نام کتاب، اثبات الهداه بالنصوص و المعجزات که هست، نامی خاص که نویسنده در دیباچه بدان تبیین می کند: «فیقول الفقیر الى اللّه الغنی: محمد بن الحسن بن علی بن محمد الحر العاملی، عامله اللّه بلطفه الخفی و الجلی، هذا کتاب اثبات الهداه بالنصوص و المعجزات  …. .» » اثبات الهداه بالنصوص و المعجزات، به معنای اثبات امامت و ولایت معصومین: از طریق روایت‌های وارده و معجزات صادره از آنان هست. شیخ این کتاب را در اثبات نبوت پیامبر(ص) و امامت امامان دوازده‌گانه شیعه:، از راه روایت‌های صریح پیامبر اکرم درمورد وی و نص هر امام بر امام بعدی و از راه گزارش معجزات انجام یافته بر دست هر کدام از وی نگاشته هست.

شناخت نسخه کتاب

      این کتاب تا چند دهه پیش، نه فقط به چاپ نرسیده بود؛ لکن به وسیله عدم تأکید در محافظت نسخ خطی آن، نزدیک به نابود شدن بود، امّا برای نخستین بار به همت و تصحیح و مبارزه استاد سید هاشم رسولی محلاتی احیا گردید. نسخی که در دسترس مصحح جهت تصحیح قرار گرفته به قرار زیر هست:       

۱٫ نسخی که در دسترس مصحح جهت تصحیح قرار گرفته به قرار زیر هست:       1.

۲٫ نسخه نفیس مورخ ۱۰۹۶ با خط نویسنده قدس سره.

۳٫ ۲٫ نسخه با ارزش مورخ ۱۱۱۵٫

   نسخه حاج شیخ محمد خراسانی معروف به پژوهشگر مورخ ۱۳۱۱ ه.

داعیه جمع آوری

زنده یاد شیخ در دیباچه داعیه خود را برشمرده هست:

۱٫ ق.    بنا به نقل نویسنده، وی اصل این کتاب را در دو جلد تنظیم کرده، ولی چاپ های فعلی در۷ جلد (با ترجمه فارسی) و ۳ جلد (بدون ترجمه) ارائه شده هست.» 

۲٫    رساله سجع البلابل فی ترجمه مالک الوسائل، دربردارنده توصیف حال نویسنده، نوشته سید شهاب الدین مرعشی همراه با اصل کتاب اثباه الهداه به سال ۱۳۷۸ هجری قمری در تهران به چاپ دست یافته هست. ۱٫ جمع آوری کتابی که در این زمینه کافی باشد؛ وی می نویسد: «من به کتابی که در این باب کافی باشد و آنچه را که عقلا به گردآوری‌اش علاقمند باشند، دست نیافتم. نگاه کردم این مطالب در وادی پراکندگی مخفی مانده و اگر کسی بخواهد بر آن‌ها آگاهی یابد، نیازمند صرف وقت زیادی هست، بنابراین به این کار دست زدم.

» 2. ردّ ادعاى کسانى که تواتر خبر ها وارده در مبحث مورد بحث را به خاطر دانش ناکافی در اثبات تواتر، باور ندارند و نیز برطرف نمودن شبهه و تردید در این مورد و ظاهر نمودن حق و صواب. شیخ می‌نویسد: «کتاب‌هایی که در این باب جمع آوری شده، روی هم رفته شک و تردید را از میان می‌برد، اما چون هر کدام از آنان یک تنه بر زیادی از خبر ها دست نیافته‌اند، بنابراین اشخاصی که بضاعت علمی کمی دارند، در اثبات تواتر خبر ها درمانده اند، زیادی از مردم میل به مناقشه و مجادله پیدا کرده و مدعا می‌کنند خبرهایی که در باب نصوص روایت شده، به حدّ تواتر نیست، لکن خبر ها آحاد هست.»

مراجع

۱٫ در این هنگام جمع آوری این کتاب لازم گردید تا شبهه و تردید را بر طرف نموده و در اثبات نصوص و معجزات امامان: کافی و کامل باشد.  من روایات را از دو طریق (شیعه و سنی) جمع کرده و خبر ها متواتر را به نقل از دو فرقه آورده‌ام. اما با این وجود مدعایی ندارم که خبر ها و احادیث تنها همین‌ها می باشند و من تمام آنان را ذکر کرده‌ باشم.

۲٫ چون احادیث در این مبحث از حدّ شمار بیرون هست، شاید آنچه را که در این باب ذکر نکرده‌ام، از آنچه گرد آورده‌ام افزون‌تر باشد، زیرا مقدار کمی از کتاب‌ها به ما دست یافته و زیادتر کتاب‌های این مبحث نابود شده هست.  با این وجود، آنچه را که من گرد آورده ام، لکن نیم آن و حتی یک دهم آن برای طالبان هدایت و بصیرت، کافی هست، زیرا من به اندازه‌ای از نصوص و معجزات در این کتاب بیان کرده‌ام که نه شمارشگران را توان شمارش هست و نه دشمنان و بدخواهان قدرت رد کردنش دارند. »1.

۳٫ امینی نجفی، عبدالحسین (۱۴۰۳ق).  شهداء الفضیله.  بیروت: موسسه الوفاء.

۴٫ حر عاملی، محمد بن حسن (۱۳۸۳ش).  اثبات الهداه بالنصوص و المعجزات.  قم: المطبعه العلمیه.

۵٫ حر عاملی، محمد بن حسن (۱۴۰۹ ق).  تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه. شهر قم: موسسه آل البیت:.

۶٫   خالقیان، ام البنین (۱۳۹۴).  روش شناسی کلامی شیخ حر عاملی (رساله دکتری).

۷٫ شهر قم: دانشگاه ادیان و مذاهب. فتحی تازه کند، علی(۱۳۹۲).  مبانی و اندیشه‌های فقهی، اصولی شیخ حر عاملی (پایان نامه کارشناسی ارشد).

۸٫   قمی، عباس (۱۳۶۸).  الکنی و الالقاب.  تهران: مکتبه الصدر.

۹٫   معارف، مجید (۱۳۸۸). مباحثی در تاریخ حدیث؛ سیر تدوین- شناخت مراجع.

نویسندگان:

مجید معارف: استاد دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران 

مریم گوهری: دانشجوی دکتری الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران

فصلنامه سفینه شماره ۵۶

چاپ اول…